Bir toplumun ayakta kalması, yalnızca ekonomik göstergelerle veya askeri güçle değil, değerler sistemiyle doğrudan ilişkilidir. Tarih boyunca medeniyetler; liyakatin yerini sadakatin, bilgeliğin yerini hamasetin, etiğin yerini çıkar ilişkilerinin aldığı dönemlerde çözülmeye başlamıştır. Bugün de benzer bir kırılmanın eşiğindeysek, bunun nedeni yalnızca yöneticilerin vasıfsızlığı değil, toplumun “sorgulamayan” bir bilinçle bu düzene razı gelmesidir.
Liyakat Yerine Sadakat: Kısa Vadeli Kazanç, Uzun Vadeli Çöküş
Liyakat, bir toplumun en kritik “sosyal sermayesidir.” Rönesans’ı başlatan İtalyan şehir devletleri, Osmanlı’nın yükseliş dönemindeki meritokratik devşirme sistemi veya modern Singapur’un teknokratik yönetimi, liyakatin nasıl refah yarattığının kanıtlarıdır. Ne var ki liyakat sistemleri çöktüğünde, yeteneksizlik kronikleşir. Örneğin, 17. yüzyıl İspanyası’nda soyluların liyakatsiz atanmaları, imparatorluğun gerilemesine yol açmıştı. Günümüzde ise liyakat yerine “sadakat” tercih eden yönetimler, yetkinlikten yoksun bir bürokrasi yaratıyor. Bu durum, sadece devleti değil, özel sektörü de verimsizliğe mahkûm ediyor. Peki, bir ülkenin en zeki beyinleri liyakat sistemi çöktüğünde nereye gider? Cevap basit: Kendilerine değer veren ülkelere…
Hamaset ve Popülizm: Bilgeliğin Yerini Alan Zehir
Bilgelik, toplumları ayakta tutan “görünmez kolonlardan” biridir. Ancak bugün siyaset, bilgeliği değil, hamaseti ödüllendiriyor. Popülist söylemler, karmaşık sorunları basit düşmanlıklara indirgiyor: “Her şeyin nedeni X grubu!” Bu tür söylemler, kitlelerin geçici bir rahatlama hissetmesini sağlarken, gerçek çözümleri ertelemeye hizmet ediyor. Brexit sürecinde “AB’den çıkarsak her şey düzelecek” vaadiyle yola çıkan İngiltere, bugün ekonomik kayıplarla boğuşuyor. Benzer şekilde, bilimsel verileri reddeden popülist liderler, COVID-19 pandemisinde binlerce can kaybına neden oldu. Hamaset, gerçeklerden kaçmanın bir aracıdır; oysa bilgelik, gerçeklerle yüzleşme cesareti gerektirir.
Etik Yıkıldığında: Çıkar İlişkilerinin Karanlık Ağı
Etik, toplumsal sözleşmenin temelidir. Ancak çıkar ilişkileri, bu sözleşmeyi delik deşik ediyor. Yolsuzluk endekslerinde üst sıralarda yer alan ülkelerin ortak özelliği, kamusal kaynakların “cebelleşme” kültürüyle heba edilmesidir. Örneğin, 1990’larda Rusya’da devlet varlıklarının oligarklara peşkeş çekilmesi, toplumun büyük kesimini yoksulluğa itti. Etik çöküş, sadece ekonomiyi değil, toplumsal güveni de yok eder. İskandinav ülkelerinin refahının ardında ise şeffaf yönetim ve güçlü etik standartlar yatar. Oslo’da bir bakanın toplu taşıma ücreti ödemediği için istifa ettiği bir kültürle, kamu kaynaklarını kişisel lüksüne aktaran bir zihniyet arasındaki fark, toplumsal çöküşle refahın kesiştiği noktadır.
Halkın Sorumluluğu: Bilinçli Sorgulama veya Rahat Teslimiyet
Demokrasi, sandık başında geçen birkaç dakikadan ibaret değildir. Gerçek demokrasi, halkın “eleştirel düşünceyle” sürekli aktif olmasını gerektirir. Örneğin, 20. yüzyılda faşizmin yükselişi, kitlelerin sorgulamayan teslimiyetiyle mümkün oldu. Günümüzde ise sosyal medyadaki yalan haberler, algoritmaların yarattığı yankı odaları, eleştirel düşünceyi daha da zorlaştırıyor. Peki, ne yapmalı? Cevap, eğitim sistemini ezbercilikten çıkarıp analitik düşünceye dayalı hale getirmekte yatıyor. Finlandiya’da öğrencilere “olgular” değil, “olguları nasıl analiz edecekleri” öğretiliyor. Bilinçli bir toplum, ancak bu şekilde popülist söylemlere kanmaz.
Umut Nerede?: Bilim, Eğitim ve Şeffaf Hesap Verebilirlik
Toplumsal çöküş kaçınılmaz değildir. İspanya’nın 1970’lerde diktatörlükten demokrasiye geçişi veya Güney Afrika’nın ırkçı rejimden kurtulması, bilinçli toplumların neler başarabileceğinin kanıtıdır. Bugün de çözüm, bilimi rehber alan, liyakati ödüllendiren, hesap verebilir yönetimler inşa etmekten geçiyor. Medyanın sansürlenmediği, akademinin özerk olduğu, gençlerin “eleştirmek” yerine “sorgulamayı” öğrendiği bir sistem mümkün.
Son Söz: Çöküş Değil, Diriliş Mümkün
Toplumlar, kaderlerini yöneticilerine teslim etmemelidir. Her birey, bir “toplumsal mimar” olarak sorumluluk taşır. Liyakat talep etmek, hamasete değil gerçeklere kulak vermek, çıkar ilişkilerine değil etiğe sahip çıkmak… Unutmayalım: Tarih, teslimiyeti değil, direnenleri yazar.
