Yapay zeka (YZ), son yıllarda bilgi teknolojilerinin en hızlı gelişen ve en yaygınlaşan alanlarından biri olarak küresel ölçekte ekonomik, teknolojik ve toplumsal dönüşümün merkezine yerleşmiştir. İlk olarak 1950’li yıllarda akademik çevrelerde teorik bir ilgi alanı olarak başlayan bu alan, günümüzde milyarlarca dolarlık yatırımları yönlendiren, stratejik öneme sahip bir endüstriye dönüşmüştür. Bu dönüşüm yalnızca teknolojik inovasyonlarla sınırlı kalmayıp, üretim süreçlerinden hizmet sektörüne, kamu yönetiminden bireysel kullanıcı davranışlarına kadar geniş bir alanda etkisini hissettirmektedir. Bu makalede yapay zeka endüstrisinin tarihsel evrimi, teknolojik altyapısı, ekonomik etkileri ve geleceğe dair projeksiyonları akademik bir çerçevede ele alınacaktır.
Yapay zekanın evrimi dört temel aşamada incelenebilir. İlk dönem, 1950–1970 yılları arasında yoğunluk kazanan “sembolik yapay zeka” dönemidir. Bu dönemde YZ, insan düşüncesinin mantıksal kurallarla modellenebileceği varsayımı üzerinden gelişmiş, mantık temelli sistemler ve ilk uzman sistemler ortaya çıkmıştır. İkinci evre, 1980’lerin ortasında artan bilgi işlem gücü ile birlikte uzman sistemlerin endüstride kullanımının yaygınlaşmasıyla yaşanmıştır. Bu dönemde YZ araştırmaları ticarileşmeye başlamış, ancak veri yetersizliği ve işlem kapasitesinin sınırlılığı nedeniyle büyüme sınırlı kalmıştır. Üçüncü dönem ise, 2000’li yılların başında büyük veri, bulut bilişim ve makine öğrenmesi teknolojilerinin gelişimi ile başlamış; özellikle derin öğrenme algoritmaları sayesinde görsel ve dilsel verilerde insan düzeyinde analiz yeteneklerine ulaşılmıştır. Bugün geldiğimiz dördüncü evrede ise üretken yapay zeka (generative AI), otonom sistemler ve çok modlu modeller ile YZ, kendi içinde yeni bir paradigma kaymasına öncülük etmektedir.
Yapay zeka teknolojisinin endüstriyel ölçekte büyümesini sağlayan temel dinamikler arasında veri miktarındaki patlama, donanım teknolojilerindeki gelişmeler, açık kaynak yazılım altyapılarının yaygınlaşması ve devlet destekli Ar-Ge teşvikleri yer almaktadır. Özellikle GPU (grafik işlem birimi) teknolojisinin derin öğrenme algoritmalarında sağladığı yüksek işlem gücü, YZ sistemlerinin eğitilmesini mümkün kılmıştır. Bununla birlikte, Amazon, Google, Microsoft, Alibaba ve Huawei gibi teknoloji devleri, YZ yatırımlarına yön vererek küresel pazardaki rekabeti hızlandırmıştır.
Küresel YZ pazarının büyüklüğü, 2024 itibarıyla 200 milyar doların üzerine çıkmış ve önümüzdeki 5 yıl içinde yıllık bileşik büyüme oranının (CAGR) %30’un üzerinde seyredeceği öngörülmektedir. Bu büyüme, sadece teknoloji firmalarıyla sınırlı değildir; sağlık, finans, eğitim, tarım, otomotiv, üretim ve kamu hizmetleri gibi çok sayıda sektörde yapay zekanın katma değer yarattığı gözlemlenmektedir. Özellikle finansal analiz, sahtekarlık tespiti, kişiselleştirilmiş eğitim sistemleri, akıllı tarım uygulamaları ve otonom araçlar gibi alanlar, yapay zekanın sektörel etkisinin somut örneklerini oluşturmaktadır.
Yapay zekanın bu hızlı yükselişi, yeni ekonomik modellerin ve iş gücü yapılarının oluşmasına da neden olmuştur. Birçok geleneksel meslek dönüşüme uğrarken, YZ mühendisliği, veri bilimi, etik danışmanlığı ve algoritmik denetim gibi yeni meslek alanları doğmuştur. Bununla birlikte, YZ’nin istihdam üzerindeki etkisi iki yönlüdür: otomasyon yoluyla bazı işlerin ortadan kalkmasına neden olurken, aynı zamanda yeni iş alanlarının ve beceri setlerinin ortaya çıkmasına öncülük etmektedir. Bu durum, ülkelerin eğitim politikalarını ve iş gücü planlamalarını yeniden yapılandırmalarını zorunlu kılmaktadır.
Etik, gizlilik ve regülasyon alanları da YZ endüstrisinin evriminde giderek daha fazla gündeme gelen konular arasında yer almaktadır. Özellikle karar verme süreçlerinde yapay zekanın rolünün artması, sistemlerin şeffaflığı, hesap verebilirliği ve önyargılardan arındırılmış olması gerektiği gerçeğini ortaya koymuştur. Avrupa Birliği’nin yapay zeka yasası (AI Act) bu alanda küresel ölçekte ilk kapsamlı yasal düzenleme olma özelliği taşırken, ABD ve Çin gibi ülkeler de kendi regülasyon çerçevelerini oluşturmaya başlamıştır. Bu bağlamda etik ilkeler, teknoloji geliştirme sürecinin ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir.
Sonuç olarak, yapay zeka endüstrisi günümüzde yalnızca teknolojik değil, aynı zamanda ekonomik, toplumsal ve siyasi bir dönüşüm gücüdür. Bu dönüşüm, dijitalleşmenin bir sonraki aşamasını temsil ederken, aynı zamanda insanlık için fırsatlar kadar riskler de barındırmaktadır. Gelecekte YZ’nin potansiyelinden maksimum düzeyde yararlanmak için çok paydaşlı bir yönetişim anlayışına, disiplinler arası iş birliklerine ve etik ilkelere dayalı bir teknoloji politikası gerekmektedir. Yapay zekanın küresel pazarın yeni dinamosu haline gelmesi, ancak insan odaklı, sorumlu ve sürdürülebilir bir yaklaşımla kalıcı hale gelebilecektir.
